Πώς Η Εξωστρέφεια Έσωσε Την Πορτογαλία
Η Πορτογαλία -όπως και η Ελλάδα-, είναι μια σχετικά μικρή χώρα στην περιφέρεια της Ευρώπης. Όπως και η Ελλάδα, μπήκε σε μνημόνιο στις αρχές της δεκαετίας. Αντίθετα με την Ελλάδα, όμως, βγήκε από την κρίση μέσα σε μόλις τρία χρόνια, και έκτοτε αναπτύσσεται και προοδεύει. Πώς τα κατάφερε; Ταξιδέψαμε εκεί και μιλήσαμε με πολιτικούς, επιχειρηματίες, δημοσιογράφους και καλλιτέχνες, βλέποντας στην πράξη το πώς η εξωστρέφεια και η έμφαση στην υγιή επιχειρηματικότητα μπορεί να θωρακίσει μια οικονομία -και μια κοινωνία- απέναντι σε κάθε κρίση.
Στις 4 Δεκεμβρίου του 2017, ο υπουργός Οικονομικών της Πορτογαλίας Μάριο Σεντένο -ο άνθρωπος για τον οποίο ο Βόλφγκανγκ Σόιμπλε είχε βγάλει το παρατσούκλι “Κριστιάνο Ρονάλντο”- εξελέγη πρόεδρος του Eurogroup. Ήταν η κορύφωση μιας πορείας δικαίωσης της χώρας του, η οποία όχι μόνο κατέληξε στην έξοδο από το μνημόνιο, αλλά περιέλαβε και την επίτευξη σημαντικών στόχων στους τομείς της οικονομίας, της παιδείας, της τέχνης και του αθλητισμού. “Το ασχημόπαπο έγινε ένας υπέροχος κύκνος”, δήλωσε ο πρόεδρος Μαρσέλο Ρεμπέλο ντε Σόουζα για την εκλογή του συμπατριώτη του. Θα μπορούσε όμως θαυμάσια να εννοεί και τη μεταμόρφωση της χώρας του.
Μπορείτε να διαβάσετε την έρευνα και σε μορφή .PDF εδώ
Η σύγχρονη περιπέτεια της Πορτογαλίας ξεκίνησε τον Μάιο του 2011 με την είσοδό της στο μνημόνιο. Το υπέγραψαν τόσο οι Σοσιαλιστές, που αποχωρούσαν από την εξουσία, όσο και οι Σοσιαλδημοκράτες (αυτό είναι το όνομα του κόμματος, το οποίο είναι όμως κεντροδεξιό), που αναλάμβαναν τα ηνία μαζί με το συντηρητικό CDS. Τα βασικά προβλήματα της πορτογαλικής οικονομίας ήταν η απώλεια της ανταγωνιστικότητας, το υψηλό έλλειμμα (άνω του 10% το 2011) και το χρόνιο έλλειμμα προϋπολογισμού, με αποτέλεσμα μεγάλο ιδιωτικό και δημόσιο χρέος. Όταν λοιπόν οι αγορές έκλεισαν για την Πορτογαλία εν μέσω της κρίσης του ευρώ, η χώρα δεν είχε άλλη επιλογή από το να ζητήσει εξωτερική βοήθεια.
Τα μέτρα λιτότητας που ελήφθησαν είχαν ως αποτέλεσμα να εκτοξευτεί η ανεργία στο 17%, να πέσει ο ελάχιστος μισθός στα 485 ευρώ και να μειωθούν οι μισθοί κατά 25%. Τα μέτρα αυτά έγιναν αποδεκτά από τους πολίτες, αλλά τον Σεπτέμβριο του 2012 ξέσπασαν μεγάλες διαδηλώσεις εξαιτίας της απόφασης να μειωθούν οι ασφαλιστικές εισφορές των επιχειρήσεων και να αυξηθούν οι ασφαλιστικές εισφορές των εργαζομένων. Η απόφαση αυτή τελικά ανακλήθηκε.
Αυτή η κρίση που έζησε η Πορτογαλία, μέσα σε μια Ευρώπη που για μοναδική απάντηση είχε τη σιδηρά πυγμή, περιγράφεται υπέροχα στο θεατρικό έργο του ηθοποιού και σκηνοθέτη Τιάγκο Ροντρίγκες, που από το 2014 είναι διευθυντής του Εθνικού Θεάτρου της Λισαβόνας. Το έργο έχει τίτλο “Θλίψη και χαρά στη ζωή των καμηλοπαρδάλεων” και μεταξύ άλλων παρουσιάστηκε τον περασμένο Ιούλιο στο Φεστιβάλ της Αβινιόν σε σκηνοθεσία Τομά Κιγιαρντέ. Ηρωίδα του βιβλίου είναι η 9χρονη “Καμηλοπάρδαλη”, όπως τη φώναζε λόγω του παρουσιαστικού της η μαμά της, που έχει πια πεθάνει. Η μικρή ζει στη Λισαβόνα με τον πατέρα της, που είναι άνεργος. Το αγαπημένο της συνδρομητικό κανάλι, το Discovery Channel, δεν λειτουργεί γιατί δεν έχουν να το πληρώσουν. Στο σχολείο τής έχουν ζητήσει να γράψει ένα κείμενο για Καμηλοπαρδάλεις. Κι έτσι παίρνει τους δρόμους μαζί με τη “Τζούντιθ Γκάρλαντ”, μια γιγάντια αρκούδα που βρίζει συνεχώς και έχει τάσεις αυτοκτονίας.
Τι μαθαίνει σε αυτό το ταξίδι η Καμηλοπάρδαλη; Πως για να γευτείς τη χαρά πρέπει να τιθασεύσεις τη θλίψη. Όλα είναι ζήτημα οπτικής γωνίας. “Διάλεξε τη χαρά του μισογεμάτου ποτηριού”, της λέει ο πατέρας της. Η μικρή περπατά στη no man’s land της Λισαβόνας αναζητώντας το σωστό μέγεθος, τη σωστή κλίμακα ανάμεσα σ’ εκείνη και τον κόσμο. Συναντά τον Τσέχοφ, που ψάχνει τον δρόμο για τη Μόσχα, κι εκείνος της λέει πως το έργο της δεν χρειάζεται να είναι για καμηλοπαρδάλεις, αλλά γι’ αυτό που η ίδια θεωρεί πως είναι σημαντικό, μιλώντας για καμηλοπαρδάλεις. Μπαίνει σε μια τράπεζα για να μετρήσει την ακριβή αξία του “οργισμένου χρήματος”. Και στο τέλος, πέφτει πάνω στον ίδιο τον πρωθυπουργό, τον συντηρητικό Πέδρο Πάσος Κοέλιο, που της μιλά για πράγματα αναπόφευκτα.
Μόνο που, στην περίπτωση της Πορτογαλίας, δεν ήταν όλα αναπόφευκτα.
1.Κυριότητα
Τον Μάιο του 2014 η Πορτογαλία βγήκε από το μνημόνιο. Τρία χρόνια μετά, δανείστηκε για πρώτη φορά με αρνητικά επιτόκια. Ο ελάχιστος μισθός αυξήθηκε στα 557 ευρώ (το 2019 θα φτάσει τα 600), οι μισθολογικές απώλειες των δημοσίων υπαλλήλων αποκαταστάθηκαν, η ανεργία έπεσε κάτω από το 9%, οι συντάξεις αυξήθηκαν και η ανάπτυξη έφτασε το 2017 το 2,7%. Το δημοσιονομικό έλλειμμα, που το 2016 υπερέβαινε το 3%, φέτος προβλέπεται να πέσει στο 1,1%. Και από το 2020 θα υπάρχουν πλεονάσματα.
“Η Πορτογαλία θα έχει τη μεγαλύτερη ανάπτυξη του αιώνα”, δήλωσε τον Σεπτέμβριο του 2017 ο υπουργός Οικονομίας Μανουέλ Καλντέιρα Καμπράλ1. Τον ίδιο μήνα, ο οίκος S&P αναβάθμισε την πιστοληπτική της ικανότητα από “junk” σε “επενδυτικής διαβάθμισης”. Λίγους μήνες αργότερα, η Google ανακοίνωσε την απόφασή της να ανοίξει στην Πορτογαλία ένα ερευνητικό κέντρο για την Ευρώπη, την Αφρική και τη Μέση Ανατολή.
Πού οφείλεται αυτό το επίτευγμα; Ο ένας λόγος είναι η κουλτούρα της συναίνεσης. Στην Πορτογαλία δεν υπήρξαν “Αγανακτισμένοι”, όπως στην Ισπανία, στις Ηνωμένες Πολιτείες και, φυσικά, στην Ελλάδα. Με εξαίρεση τις διαδηλώσεις του 2012 και κάποιες αποσπασματικές απεργίες στη συνέχεια, η κοινωνία αποδέχθηκε σε μεγάλο βαθμό στωικά την πραγματικότητα. Όχι επειδή οι Πορτογάλοι είναι λιγότερο ευφυείς ή μαχητικοί από άλλους, αλλά επειδή αντιμετωπίζουν διαφορετικά τα προβλήματά τους. “Ανήκω στην απλήρωτη γενιά/ και η κατάσταση αυτή δεν με ενοχλεί/ Πόσο ανόητος είμαι!”, λέει ένα δημοφιλές τραγούδι του εμπνεόμενου από τα fados συγκροτήματος Deolinda, που συντρόφευε αυτόν τον λαό στα χρόνια της κρίσης.
Η συναίνεση αυτή αποτυπώθηκε λίγο ώς πολύ και στην ανάληψη της “κυριότητας” του μνημονίου από το πολιτικό σύστημα. Αντί για μαζική φορολόγηση της μεσαίας τάξης όπως στην Ελλάδα, ο κεντροδεξιός συνασπισμός της εποχής έθεσε σε εφαρμογή πάνω από 400 μέτρα με σκοπό την τόνωση της παραγωγικότητας και τη διευκόλυνση της επιχειρηματικής δραστηριότητας. Χιλιάδες καταστήματα έκλεισαν, πολλοί αναγκάστηκαν να φύγουν από τη χώρα, αλλά η Πορτογαλία βγήκε νικήτρια από τα μνημόνια. Και το φθινόπωρο του 2015 είχε έρθει πλέον η εποχή να αλλάξει η χώρα σελίδα, με τη συγκρότηση μιας κυβέρνησης μειοψηφίας από τους σοσιαλιστές του Αντόνιο Κόστα, η οποία στηρίζεται από το ριζοσπαστικό αριστερό κόμμα “Μπλόκο” και από το Κομμουνιστικό Κόμμα.
Το πείραμα αυτό αντιμετωπίστηκε αρχικά από πολλούς, εντός και εκτός Πορτογαλίας, με δυσπιστία ή και περιφρόνηση. Το χαρακτήρισαν “geringonça” (κάτι αυτοσχέδιο και εύθραυστο). Αλλά πέτυχε. Η λιτότητα έχει δώσει πια τη θέση της στην ανάπτυξη. Και εκτός από τους λόγους που προαναφέρθηκαν, καταλυτικό ρόλο σε αυτό έπαιξε και ένα άλλο γεγονός. Οι Πορτογάλοι αναρωτήθηκαν από νωρίς κάτι που δεν θελήσαμε -ή δεν μπορέσαμε- να αναρωτηθούμε εμείς: τι είναι αυτό που εμείς μπορούμε να παράγουμε και ο υπόλοιπος κόσμος θέλει να αγοράσει;
2. It’s The Exports, Stupid!
Το υπουργείο Οικονομίας, όπου έχουμε ραντεβού με τον υπουργό Μανουέλ Καλντέιρα Καμπράλ, βρίσκεται στην κορυφή της πλατείας Λουίς Βαζ ντε Καμόες, όπου δεσπόζει το άγαλμα του εθνικού ποιητή της Πορτογαλίας. Ο ντε Καμόες είχε ταραχώδη ζωή. Οξύθυμος χαρακτήρας, μπάρκαρε το 1547 για τη Βόρεια Αφρική, όπου σε μια μάχη έχασε το δεξί του μάτι. Όταν τον έκλεισαν στη φυλακή με την κατηγορία της συμμετοχής σε ανταρσία, δέχθηκε να υπηρετήσει την πατρίδα του στην Ινδία. Το πλοίο του όμως ήταν το μόνο απ’ όλο τον στόλο που γλύτωσε από τις αφρισμένες θάλασσες. Η εμπειρία του αυτή τον οδήγησε να γράψει το “Οs Lusiadas” (Λουζιάδες ή Λουζιτανοί), ένα έπος 1.102 στροφών στο οποίο περιγράφει το ταξίδι του Βάσκο ντε Γκάμα στην Ινδία και αφηγείται γεγονότα και θρύλους από την πορτογαλική ιστορία.
“Η δημοσιονομική προσαρμογή της Πορτογαλίας ήταν σκληρή”, μας είπε ο υπουργός. “Όχι όμως τόσο σκληρή όσο της Ελλάδας, καθώς ο εξαγωγικός μας τομέας ήταν πιο ανθεκτικός, πιο ανταγωνιστικός και πιο μεγάλος. Ο ελληνικός εξαγωγικός κλάδος (υπηρεσίες, τουρισμός, τράπεζες, ναυτιλία) επηρεάστηκε από την κρίση, ο δικός μας όχι τόσο. Στη διάρκεια της κρίσης είχαμε λοιπόν δύο οικονομίες: μια εσωτερική, που υπέφερε από τη λιτότητα και συρρικνωνόταν, και μια εξωτερική, ιδιαίτερα στον Βορρά, όπου τα εργοστάσια δεν πουλούσαν εδώ και καιρό στην εσωτερική αγορά, αλλά στη Γερμανία, στη Γαλλία, καθώς και στις ΗΠΑ, στην Αγκόλα, στη Βραζιλία. Η ισορροπία δεν ήταν πάντα απόλυτη. Το ΑΕΠ έπεσε 3-4%. Αλλά αυτό ήταν”.
Ο συνομιλητής μας είναι χείμαρρος. “Όταν η οικονομία διέρχεται κρίση”, μας είπε, “κι εσύ πρέπει να μειώσεις τις κρατικές δαπάνες έχοντας ταυτόχρονα πιστωτική ασφυξία, το αποτέλεσμα είναι πολλαπλασιαστικό και η οικονομία πάει ακόμη χειρότερα. Εμάς μας βοήθησε ο εξαγωγικός τομέας που οδηγούσε την οικονομία προς την άλλη κατεύθυνση. Αυτό ήταν το ένα λάθος, το μακροοικονομικό, της δημοσιονομικής προσαρμογής που επιβλήθηκε από την τρόικα: έδωσαν έμφαση σε προκυκλικά μέτρα, που έκαναν πολύ κακό. Όταν έχεις ένα εργοστάσιο που δεν πάει καλά, μπορείς να απολύσεις εργαζόμενους για να μειώσεις το κόστος. Όταν όμως έχεις μια χώρα, το αποτέλεσμα μιας τέτοιας πολιτικής είναι να μειώνεις τους μισθούς των πελατών σου, που είναι ολόκληρος ο πληθυσμός. Μειώνεται η κατανάλωση, κάτι που οδηγεί σε όξυνση της κρίσης. Κι όταν αυτό γίνεται σε όλη την Ευρώπη, το κακό ολοκληρώνεται. Κάπως έτσι η ανεργία στην Πορτογαλία εκτοξεύτηκε στο 17%, το υψηλότερο ποσοστό όλων των εποχών”.
Το άλλο λάθος, το μικροοικονομικό, είχε σχέση με την αντιμετώπιση της ανταγωνιστικότητας. “Η λύση δεν είναι να πέσει το εργατικό κόστος της Ευρώπης σ’ εκείνο του Βιετνάμ, αλλά να παραχθεί μεγαλύτερη αξία με καινοτομία και ποιότητα”, λέει ο υπουργός Καμπράλ. “Αν παράγουμε παντελόνια ή μπλούζες που πουλιούνται 10 ευρώ, είναι καλύτερα να προσπαθήσουμε να αυξήσουμε την τιμή τους παρά να μειώσουμε το κόστος τους, όπως επέμενε η τρόικα. Αυτό κάναμε στην Πορτογαλία, ιδιαίτερα με τη νέα κυβέρνηση, χωρίς να καταφύγουμε σε λαϊκισμούς. Η κρίση ένωσε τη χώρα, δεν τη δίχασε. Οι επιχειρηματίες δεν παραιτήθηκαν, δεν εγκατέλειψαν τη χώρα, προσπάθησαν να σώσουν θέσεις εργασίας. Επενδύσαμε στο design, στην εκπαίδευση, στην καινοτομία, στην έρευνα και στην ανάπτυξη. Τα εργοστάσιά μας έγιναν έτσι πιο ευέλικτα, ταχύτερα και καλύτερα”.
Ποια ήταν, λοιπόν, η συνταγή της επιτυχίας της Πορτογαλίας; “Ένας σημαντικός παράγων ήταν η σωστή προετοιμασία”, εξηγεί ο Μανουέλ Καλντέιρα Καμπράλ. “Η εξαγωγική βιομηχανία ήταν ήδη ισχυρή από τη δεκαετία του ’60 και ενισχύθηκε ακόμη περισσότερο μετά την ένταξή μας στην ΕΕ. Υπέστη ένα ισχυρό σοκ στην αρχή του αιώνα από το άνοιγμα της ευρωπαϊκής οικονομίας και τον ανταγωνισμό της Ασίας, αλλά άντεξε, καθώς η εσωτερική οικονομία αναπτυσσόταν. Αναδιαρθρώθηκε, επεκτάθηκε από τους παραδοσιακούς τομείς σε άλλους όπως τα αυτοκίνητα, τα μηχανήματα, η αεροναυτική, το software. Την ίδια στιγμή άλλαξε ο χαρακτήρας των παραδοσιακών τομέων. Πάρτε τα παπούτσια. Οι κατασκευαστές κατάλαβαν ότι δεν μπορούσαν να ανταγωνιστούν την Ασία στην τιμή, αλλά στην ποιότητα και τον σχεδιασμό. Έτσι σήμερα τα πορτογαλικά παπούτσια είναι τα δεύτερα ακριβότερα στην Ευρώπη μετά τα ιταλικά. Το ίδιο ισχύει για την υφαντουργική βιομηχανία, που επένδυσε στο high tech και σήμερα απευθύνεται στην BMW, σε πυροσβέστες, στον στρατό, στην αμερικανική αγορά”.
Ο υπουργός Οικονομίας αναφέρει άλλους δύο παράγοντες, που προκαλούν, είναι αλήθεια, κάποιες μελαγχολικές συγκρίσεις. Πρώτον, μας λέει, χρησιμοποιήθηκαν σωστά τα διαρθρωτικά ταμεία της ΕΕ, που αξιοποιήθηκαν τόσο για την περιφερειακή ανάπτυξη (υποδομές), όσο και για τη βελτίωση της τεχνολογίας στη βιομηχανία. Δεύτερον, δημιουργήθηκαν ειδικά τεχνολογικά κέντρα που λειτούργησαν ως ενδιάμεσοι ανάμεσα στα πανεπιστήμια και τη βιομηχανία και επέτρεψαν σε παραδοσιακούς τομείς που βασίζονται σε μικρομεσαίες επιχειρήσεις να αναπτυχθούν.
Αλλά η νέα κυβέρνηση έκανε και μια άλλη επανάσταση, στον τομέα της γραφειοκρατίας αυτή τη φορά. Δημιούργησε το δίκτυο Simplex, με στόχο την καλύτερη χρησιμοποίηση των δημόσιων υπηρεσιών προς όφελος τόσο των πολιτών όσο και των επενδυτών. “Δώσαμε έμφαση στη διαφάνεια. Εκεί που χρειάζονταν εβδομάδες για να ιδρυθεί μια επιχείρηση, είπαμε ότι θα μειώσουμε το διάστημα σε μια μέρα. Υστέρα είπαμε, όχι, σε μια ώρα. Αποτέλεσμα; Για τη δημιουργία μιας επιχείρησης χρειάζονται τώρα κατά μέσο όρο 47 λεπτά! Άλλοτε χρειάζονταν 11 άδειες, τώρα μόνο μία. Θα σας δώσω λοιπόν μια συμβουλή: μην προσπαθήσετε να μειώσετε το διάστημα για την ίδρυση μιας επιχείρησης από τον ένα χρόνο στους έξι μήνες. Βάλτε στόχο να το μειώσετε στη μία ώρα”.
Έτσι, η Πορτογαλία στάθηκε ξανά στα πόδια της. Το 2017 η εξαγωγική βιομηχανία σημείωσε αύξηση 11,9% και οι επενδύσεις 13%. Το αποτέλεσμα είναι προφανές αν συγκρίνει κανείς τα τρία τελευταία “Δάβος”, λέει ο Καλντέιρα Καμπράλ, αναφερόμενος φυσικά στις συνόδους του Νταβός. “Το 2016 η ερώτηση ήταν αν η κυβέρνηση είναι σταθερή, αν θα ξαναμπούμε στο μνημόνιο, αν οι τράπεζες θα χρεοκοπήσουν κλπ. Πέρυσι, χαρακτήριζαν ήδη την Πορτογαλία ένα παράδειγμα πολιτικής ενότητας, τον λαό ανθεκτικό και τα οικονομικά μέτρα που λαμβάνουμε μια αποτελεσματική εναλλακτική λύση για την ταυτόχρονη μείωση του ελλείμματος, της ανεργίας και των ανισοτήτων. Και φέτος μας ρωτούσαν πια τι λύσεις προτείνουμε για όλη την Ευρώπη… Απάντησα ότι θαύματα δεν υπάρχουν, μόνο σώφρων, υπεύθυνη και βιώσιμη οικονομική πολιτική. Όπως και επιμονή στη βελτίωση των θεσμών, όχι επειδή είσαι υποχρεωμένος, όχι επειδή σου βάζουν περίεργους κανόνες από το εξωτερικό, αλλά επειδή αυτό είναι μια δέσμευση της δημόσιας διοίκησης και της κοινωνίας”.
Ανακεφαλαίωση: η Πορτογαλία όχι μόνο αναπτύσσεται ταχύτατα, αλλά αναπτύσσεται καλά. Γιατί η ανάπτυξή της δεν προέρχεται από την αύξηση των δημοσίων δαπανών, αλλά από την αύξηση των εξαγωγών.
Περίεργη περίπτωση ο υπουργός Οικονομίας. Ούτε μια φορά δεν επέκρινε τους προκατόχους του, ούτε μία φράση του δεν ήταν ειρωνική, επιθετική, διχαστική. Φεύγοντας, διασχίζουμε την πλατεία και πέφτουμε σχεδόν πάνω σ’ ένα άγαλμα, στην είσοδο του Café Brasileira. Το άγαλμα δείχνει έναν άνθρωπο καθισμένο μπροστά σ’ ένα τραπέζι. Μα φυσικά, είναι ο Φερνάντο Πεσσόα, ο διασημότερος πορτογάλος ποιητής του 20ού αιώνα, που έγραφε με τέσσερα διαφορετικά ονόματα σε τέσσερα διαφορετικά στυλ. Το πρώτο από αυτά ήταν το “Δρ Φαουστίνο Αντούνες”. Και, όπως έγραφε πριν από λίγο καιρό το New York Review of Books με αφορμή μια νέα έκδοση του Βιβλίου της Ανησυχίας, ο νεαρός ποιητής έστελνε με αυτό το όνομα επιστολές σε παλιούς του δασκάλους και συμμαθητές με τις οποίες ζητούσε πληροφορίες για κάποιον προβληματικό ψυχιατρικό του ασθενή ονόματι Φερνάντο Πεσσόα. Ένας συμμαθητής απάντησε με περισσότερες λεπτομέρειες του αναμενομένου. Ο Πεσσόα, έγραψε, ήταν λεπτός, χλωμός και σωματικά όχι καλά ανεπτυγμένος. Ακόμη και στα αγγλικά του, όμως, είχε ένα εκπληκτικό στυλ.
Κάπως έτσι μπορεί να περιγράψει κανείς και την Πορτογαλία.
Πηγή: www.dianeosis.org
